Valaşeni

VALAŞENİ (Gürcüce: ვალაშენი; okunuşu: “valaşeni”), tarihsel Klarceti bölgesinin yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Artvin ilinin Borçka ilçesinde yer alır. Adı 1925’te Alaca (bugün Merkez mahalle) olarak değiştirilmiştir.

Valaşeni, Borçka kasabasının doğusunda yer alır. Bu kasabaya 9 km uzaklıktadır. Bugünkü Alaca köyü, Valaşeni dışında, Ohorcini (ოხორჯინი), Şuahevi  (შუახევი), Banakna (ბანაკნა) ve Sanatisi (სანათისი) adlı eski köyleri de kapsamaktadır.

TARİHÇE
Bugün Alaca adını taşıyan köyün bilinen en eski adı, Valaşeni’dir. Gürcüce bir yer adı olan Valaşeni (ვალაშენი), Türkçeye Valaşin (والاشین) olarak girmiştir (1:118). Eski Gürcücede “şeni” (შენი) “ev”, “konut” anlamına gelir. Ancak “Vala”nın anlamı konusunda kaynaklarda bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte Valaşeni “Vala evleri” olarak karşılanabilir (2). Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise köyü Valaşi (Валаши) adıyla kaydetmiştir (3). Köyün eski adı, bazı kaynaklarda Valaşia (ვალაშია) biçiminde de yazılmıştır (4:147).

Valaşeni, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Klarceti‘de yer alır. Klarceti, Gürcü Krallığı’nın prensliklerinden biriydi ve bu prensliğin merkezi Artanuci (Ardanuç) idi. Bu bölgeyi Osmanlılar 16. yüzyılın ilk yarısında ele geçirdi (5:66-67).

Valaşeni, üç yüzyılı aşkın bir süre Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sonra, 93 Harbi’nde (1877-1878) Rusların eline geçti. Rus idaresinde, 1886 yılındaki nüfus tespiti sırasında Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu kazanın Sanatisi nahiyesinde (сельское общество: kırsal topluluk) yer alıyordu. Valaşeni’nin nüfusu 80 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir. Nüfus açısından Valaşeni, nahiyenin ikinci en küçük köyüydü (3). Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin 1893’te verdiği bilgiye göre Valaşeni’de 10 hane yaşıyordu; 5 hane ise göç etmiştir (4:147). 

Valaşeni, Birinci Dünya Savaşı’ın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinden sonra, bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin verdiği ültimatom üzerine Gürcü askerleri bölgeden çekildi ve Artvin bölgesi fiilen Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de, Ankara Hükümeti ile Sovyet Rusya arasında imzalanan Moskova Antlaşması’yla Valaşeni’yi de kapsayan Artvin ile Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (6:II.489).

Artvin livasında 1922 yılında yapılan nüfus tespiti sırasında Valaşeni, bu livanın Borçka kazasının merkez nahiyesine bağlıydı. Valaşeni’nin 1922 yılındaki nüfusu, 5 hanede yaşayan ve tamamı Gürcü olan 33 kişiden oluşuyordu. Rus idaresi sırasında köyden Osmanlı ülkesine büyük bir göçün olduğu bu kayıttan anlaşılmaktadır (7). Valaşeni Türkçe olmadığı için köye 1925 yılında Alaca adı verilmiştir. Bugün Alaca köyünün birer mahallesi olan Ohorcini’nin adı Orhan / Evrehan, Şuahevi’nin adı Ortadere, Banakna’nın adı Yangın (sonra Yangınlı) ve Sanatisi’nin adı Işıklar (sonra Işıklı) olarak değiştirilmiştir. 1926 yılına gelindiğinde Valaşeni (Alaca) köyünün nüfus biraz artmıştı; bu sırada köyde 23’ü kadın ve 23’ü erkek olmak üzere 46 kişi yaşıyordu (8:143).

1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde Alaca (Valaşeni), Ortadere (Şuahevi), Orhan (Ohorcini), Işıklı (Sanatisi) ve Yangın (Banakna) ayrı köyler olarak geçer (9:78-79). Fakat 1935 genel nüfus sayımında bu yerleşimler arasında sadece Alaca bir köy olarak yer almıştır. Diğer köylerin 1928-1935 arasında Alaca köyünün birer mahallesine dönüştürüldüğü bu kayıttan anlaşılmaktadır. Bu sırada Alaca, Çoruh vilayetinin Borçka kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (10:14). Alaca köyünün nüfusu 1940 genel nüfus sayımında 513 kişiden oluşuyordu. Köyün 1922 yılında 33 kişiden oluşan nüfusunun 513 kişiye çıkmış olması da diğer köylerin Alaca’ya bağlanmış olduğunu göstermektedir (11:167).

KAYNAKÇA:
1. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 1927.
2. ^ „შენი”, A Comprehensive Georgian-English Dictionary, 2006, 2 cilt.
3. ^ “Gonio kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Roland Topçişvili, Gürcülerin Etnik Tarihi ve Gürcistan’ın Tarihsel-Etnografik Bölgeleri (Gürcüce), 2002.
6. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 cilt.
7. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
8. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, İstanbul, 2010 (Birinci basım 1927).
9. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
10. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
11. ^ 1940 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1944.