Kodistskaro

KODİSTSKARO (Gürcüce: კოდისწყარო; okunuşu: “k’odists’q’aro”), tarihsel Artaani bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Ardahan ilinin merkez ilçesinde yer alır ve adı 1959 yılında Akyaka olarak değiştirilmiştir.

Kodistskaro, Ardahan kentinin güney batısında yer alır. Kente 15 km uzaklıktadır. Çevresinde Cinçrobi (Ağzıpek), Bağdadi (Ovapınar) ve Komki (Tepeler) adlı köyler bulunmaktadır.

KÖYÜN ADI
Kodistskaro, köyün en eski adı olarak bilinir. Bu Gürcüce yer adı Türkçeye Kodishara (قودیسخارە) biçiminde girmiştir (1:760). 93 Harbi’nde (1877-1878) Artaani bölgesini ele geçiren Ruslar, Kodistskaro’ya Malakanları yerleştirmiş ve köyün adını Mihaylovka (Михайловка) olarak değiştirmişti (2). Daha geç tarihli Türkçe kaynaklarda da köyün adı Kodishara olarak geçer (3:246; 4:29).

Kodistskaro (კოდისწყარო), iki kelimeden (კოდი: “tekne”; სწყარო: “pınar”) oluşur ve “Teknepınar” anlamına gelir. Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan’ı gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Kodistskaro köyündeki vadinin gerçekten de tekneye (“kodi”) benzediğini yazmıştır (5).

DEMOGRAFİ
Kodistskaro’nun görece erken tarihli nüfusu Rus idaresinin tespiti üzerinden verilebilir. 1886 tarihli bu tespite göre köyde 436 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun yüzde 97,9’u (427 kişi) Ruslardan oluşuyordu (2). Gürcüce adı olan köyde Gürcü nüfusunun kalmamış olması dikkat çekicidir. Köye Rus idaresinin Malakanları yerleştirdiği bilinmektedir (6:101). Ancak köyün Gürcü nüfusunun akıbeti konusunda bel başlı kaynaklarda bilgi bulunmamaktadır. 93 Harbi’nden sonra köyde yaşayan Gürcüler göç etmiş, Rus idaresi göç edenlerin yerine Malakanları yerleştirmiş olabilir. Köyün nüfusu 1896’da 650, 1906 yılında 640 kişi olarak kaydedilmiştir (7:111). Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli’ye göre Mihaylovka’da Ukraynalılar yaşıyordu (5).

Köyün Türkiye sınırlarında kalmasından 14 yıl sonra, 1935 genel nüfus sayımında köyde 714 kişi kaydedilmiştir (3:246). Gümüzde köyde yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.

TARİHÇE
Tao-Klarceti‘de yer alan Kodistskaro’nun kuruluşuna ilişkin bilgi yoktur. Bununla birlikte köydeki eski kalelerin ve kilisenin varlığı, Kodistskaro’nun eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Kodistskaro’nun da yer aldığı bölge birleşik Gürcü Krallığı, bu krallığın parçalanmasından sonra Gürcü atabeglerin devleti olan Samtshe Prensliği (1268-1625) sınırları içinde kaldı. 16. yüzyılın ortasında Osmanlılar ele geçirdi.

Uzun süre Osmanlı yönetiminde kalan Kodistskaro, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rusya İmparatorluğu’nun sınırları içinde kaldı. Rus idaresinde Mihaylovka adını taşıyan Kadistskaro köyü Ardahan sancağının (okrug] Ardahan kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Mihaylovka aynı zamanda bu kazaya bağlı bir nahiyeydi (сельское общество: kırsal topluluk) ve bu nahiye sadece Mihaylovka köyünü kapsıyordu (2).

Bağdadi köyünün “yukarısında Kodistskaro köyü başlıyor. Bir gözyaşı gibi temiz, deli deli akan suyun geldiği vadi gerçekten de tekneye  benziyor. İçinde küçük-küçük alabalıklar var. Burada da Ukraynalılar yaşıyor ve köye Mihaylovka adını vermişler”.
Kaynak: Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 219.

Kodistskaro, Birinci Dünya Savaşı’ndan sonra Rus idaresinin son bulmasının ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali devam ederken, Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Türkiye’ye bırakıldı (8:II.41).

Kodistskaro, “Kodishara” adıyla 1928 köy listesinde Kars vilayetinin Ardahan kazasının Yalnızçam nahiyesine bağlıydı (1:760). Köyün adı “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle bu 1959 yılında Akyaka olarak değiştirildi. Akyaka, Ardahan’ın 1992 yılında il olmasından sonra bu ilin merkez kazasına bağlı köy haline gelmiştir.

TARİHSEL YAPILAR
Kodistskaro’nun sınırları içinde üç kale ve bir kilise kalıntısı günümüze ulaşmıştır. Yığma taştan inşa edilmiş olan ilk kale (144 × 82 m) Akyaka köyünün merkezinin 2,2 km kuzeybatısında yer alır. Kale doğudan batıya uzanan bir duvarla ikiye bölünmüştür. Kalenin içinde artık var olmayan yapıların izlerine rastlanır. Etrafa hakim bir tepede yer alan kale, başka tepelerdeki kalelere yukarından bakmaktadır. Kalenin büyüklüğü burada eskiden bir kentin varlığının bir göstergesi sayılabilir. Kale, diğer kalelerle birlikte eski çağlarda Ardahan bölgesinde önemli bir merkez olmalıdır. Bu yöre aynı zamanda tarihsel Klarceti ve Kola bölgelerinden gelen yolları da kontrol etmektedir (9:344).

Akyaka köyünün merkezinin 1 km güneybatısında yer alan ikinci kale (118 × 72 m) de yığma tarzda inşa edilmiştir. Bu kale de büyüklüğüyle dikkat çekicidir. Tamamen yıkılmış olan kale, toprak ve bitki örtüsü altında kalmıştır. Bu kalenin 60 metre kuzeydoğusunda üçüncü kale yer alır. Üçüncü kale diğer ikisine göre hayli küçük ebatlardadır (40 × 36 m). Bu kale de yığma taştan inşa edilmiştir. Üçüncü kalenin kalenin son yerleşme noktası olduğu söylenebilir. Kalenin olduğu yer defineciler tarafından tamamen kazılmıştır. Bu üç kalenin bulunduğu bölge, bugün Tepeler adını taşıyan eski Komki köyündeki kalelere uzak değildir (9:345).

Kodistskaro’da yıkık durumdaki kilise, tek nefli bir köy kilisesidir. Doğu duvarında yer alan apsisin bazı bölümleri günümüze ulaşmıştır. Günümüze kalan kalıntılardan kilisenin planını (8.5 x 5.0 m) saptamak mümkündür. Kilisenin inşa tarihi bilinmemektedir (6:101; 9:193). Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram Kodistskaro’nun Kilisesi’ni Ardahan’daki tek nefli Gürcü kiliseleri arasında sayar (10).

KAYNAKÇA:
1. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
2. ^ “Ardahan kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
3. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
4. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
5. ^ Konstantine Martvileli, “Ardahan Bölgesinde” (Gürcüce), Sakartvelo gazetesi, 9 Ekim 1917, sayı. 219.
6. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
7. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
8. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
9. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
10. ^ “Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri“.