Mğvime

MĞVİME (Gürcüce: მღვიმე; translit.: “mğvime”), tarihsel Samtshe bölgesinin Potshovi vadisindeki yerleşim yerlerinden biridir. Bugün Ardahan ilinin Posof ilçesinde yer alır. Adı Kumlukoz olarak değiştirilmiştir. 

Mğvime Gürcistan sınırı yakınında, Posof kasabasının kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Ardahan kentine 94 km, Posof kasabasına 13 km uzaklıktadır. Kuzeydoğusunda Armutveren (Papola), batısında Kalkankaya (Petobani), doğusunda Stepanetsminda (Sarıdarı), güneybatısında Cumateli (İncedere) köyleri bulunmaktadır. 

KÖYÜN ADI
Bugün Kumlukoz adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Mğvime’dir. Gürcüce bir yer adı olan Mğvime (მღვიმე) “mağara” anlamına gelir. Bu ad Türkçede Ğuma, Ğume, Güme gibi farklı biçimler almıştır. Nitekim Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği toprakların en eski tahrirlerinden biri olan 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da köyün adı Ğuma (غوما) olarak kaydedilmiştir.^[1] Bu yazılış biçimi daha geç tarihli Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde korunmuş, 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayında ise Ğume’ye (غومە) dönüşmüştür.^[2,3]

Doksanüç Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise, Osmanlıca yazılışın etkisiyle Mğvime’yi Gume (Гуме) biçiminde yazmışlardır.^[4] Mğvime adı daha yakın tarihlerde Güme olarak kaydedilmiştir.^[5]

DEMOGRAFİ
Mğvime’nin nüfusuna dair bilinen en eski kayıt 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterinde yer almaktadır. Bu deftere göre köyde 16 hane yaşıyordu. Hane başına ortalama 5 kişinin düştüğü kabul edilirse, köyün nüfusunun 80 kişiden oluştuğu ortaya çıkar. Bu defterde vergi vermekle yükümlü olarak Gabriel, Zakara, İvane, Maharebeli, Giorgi, İasona, Batata, Varazguli, Amirguli, Papuna gibi erkek adları kaydedilmiştir. Bu tahrir defterine göre 16 haneyi temsilen kaydedilen 16 erkeğin de ispenç vergisi vermekle yükümlü kılınmış olması, köyün nüfusunun tamamının Hıristiyan olduğunu göstermektedir.^[6]

Mğvime köyünde kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı ise, Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapılmıştır. Bu sayıma göre, Gume adıyla kaydedilmiş olan köyde 217 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamının Türk olarak kaydedilmiş olması, 1595 tarihli kayıtta adları geçen ve ispenç vergisi ödemekle yükümlü kılınmış Hıristiyan nüfusun Müslümanlaştığı (Türkleştiği) anlamına gelebilir. Nitekim Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır adlı Osmanlı tahrir defterinde köyün gelirinin Mehmed adında birine tahsis edilmiş olduğu görülmektedir.^[7,8] Rus idaresi sırasında köyün nüfusu 1896 yılında 268 kişiye, 1906 yılında da 339 kişiye ulaşmıştır.^[9]

 Türkiye sınırları içinde kaldıktan sonra nüfus kayıtlarına önceleri Güme, sonra Kumlukoz olarak geçen köyün nüfusu giderek artmış, 1935 yılında 431 kişiye, 1960 yılında 691 kişiye ulaşmıştır. Sonraki yıllarda köyden kente göçün bir sonucu olarak nüfus iyice azalmış, günümüzde 100 kişiye kadar düşmüştür.^[10,11]

TARİHÇE
Osmanlı Devleti Mğvime köyünü 16. yüzyılın son çeyreğinde ele geçirdi. Bu tarihte köy, Samtshe-Saatabago (1268-1625) sınırları içinde kalıyordu. Samtshe-Saatabago ise, birleşik Gürcü Krallığı’nın parçalanmasıyla tarihsel Gürcistan topraklarında ortaya çıkan devletlerden biriydi. Mğvime, Osmanlı yönetiminin kurduğu Çıldır Eyaleti’nin Poshov livasına bağlı Güney (Mzvari) nahiyesinin köylerinden biriydi. 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı tahrir defterine göre nüfusunun tamamı Hıristiyanlardan oluşuyordu. Köylüler yıllık 8.000 akçe ispenç vergisi veriyordu. Köylülerin ödedikleri vergi kalemlerine bakarak köyde buğday, arpa, çavdar, darı, keten ve sebze tarımı yapıldığı anlaşılmaktadır. Bu kayda göre Mğvime’de yaylaya çıkılıyor, arıcılık yapılıyor, domuz yetiştiriliyor, kışın hayvanları beslemek için yonca ve ot depolanıyordu. Köyün bir adet su değirmeni vardı.^[12] 1711 yılında (H. 1123) Mğvime köyünün 16.000 akçe olarak belirlenmiş olan geliri Mehmed adında bir kişiye tahsis edilmişti.^[13]

Mğvime, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı egemenliğinde kaldıktan sora, 93 Harbi olarak da bilinen 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Rus idaresi sırasında Kars oblastına bağlı Ardahan sancağının (okrug) Poshov kazasında (uçastok) yer alıyordu ve bu kazanın nahiyelerinden (маркяз/merkez) biri olan Badela’ya bağlı köylerden biriydi. Badela (bugün Türkgözü) nahiyesinde, Gume olarak kaydedilmiş olan Mğvime köyü dışında Badela (Бадела), Giorgis Ubani (Георгис-Убани), Lomian (Ломиан), Pala (Пала), Papalo (Папало), Petoban (Петобан), Satlel (Сатлел), Hertvis (Хертвис), Çuantel (Чуантел), Şuatskal (Шуацкал), Şuglauri (Шуглаури) ve Erema (Эрема) köyleri yer alıyordu.^[14]

Mğvime, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından bir süre bağımsız Gürcistan’ın sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri de Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini fiilen ele geçirdi. Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Mğvime’nin de içinde yer aldığı Ardahan ve Artvin Türkiye’ye bırakıldı.^[15]

Mğvime, 1928 tarihli Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları adlı Osmanlıca yayına göre, Ğume adıyla Kars vilayetinin Poshof kazasının Cilvana nahiyesine bağlı bir köydü. 1935 tarihinde yapılan genel nüfus sayımında Güme adıyla aynı idari konuma sahipti.^[16,17] 1960 tarihli genel nüfus sayımında da aynı idari konuma sahip olmakla birlikte köyün adı Kumlukoz (Güme) olarak kaydedilmiştir.^[18] Son dönemde Güme olarak adlandırılan Mğvime’nin adının bu tarihten bir süre önce Kumlukoz olarak değiştirilmiş olduğu anlaşılmaktadır. 

TARİHSEL YAPILAR
Ğvime köyü tarihsel Potshovi bölgesinin önemli yerleşim yerlerinden biridir. Köyde iki kilise ile iki kalenin varlığı bilinmektedir. İki kiliseden biri köyün merkezinin 1 km batısında bulunmaktadır. Günümüze yıkıntıları kalmış olan kilise tek nefli bir yapıdır. Bu kilisenin kuzeybatı tarafında bitişik yapı olarak yer alan ikinci kilise ise, tek nefli ve kubbeli bir yapıdır. Günümüze sadece yıkıntıları kalmış olan kilisenin doğu ve batı apsislerinin olduğu anlaşılmaktadır. Kilisenin planını kesin biçimde tespit etmek mümkün değildir. Bu köy kilisesi, küçük bir kubbeli yapı olabileceği gibi, iki apsisi tek nefli istisnai kiliselerin bir örneği de olabilir.

Köyde bulunan iki kaleden biri, köyün güneybatı tarafında bir tepede yer alır. Kireç harcı kullanılarak inşa edilmiş olan kale, bugün yıkıntı halindedir. İkinci kale ise, köyün güneyinde bir tepenin eteklerinde bulunmaktadır. Bu kale de kireç harcı kullanılarak inşa edilmiş, ancak günümüze sadece yıkıntıları kalmıştır.^[19]

Kaynakça:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt, s. 311, III. cilt, s. 445.
2. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 297.
3. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
4. ^ “Poshov kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968, s. 385.
6. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt, s. 311, II. cilt, s. 445.
7. ^ “Poshov ilçesi (1886 Yılı)” (Rusça).
8. ^ Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis, 1979, s. 297.
9. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018, s. 114.
10. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 150.
11. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963, s. 319.
13. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; I. cilt, s. 311, II. cilt, s. 445.
14. ^ “Poshov ilçesi (1886 Yılı)” (Rusça).
15. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
16. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928, s. 762.
17. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937, s. 150.
18. ^ 1960 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1963, s. 319.
19. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 229, 405.