UTAVİ (Gürcüce: უთავი; okunuşu: “utavi”), tarihsel Tao bölgesindeki yerleşmelerden biridir. Bugün Artvin ilinin Yusufeli ilçesine bağlı bir köydür. Adı 1959 yılından Bostancı olarak değiştirilmiştir.
Utavi, Yusufeli kasabasının kuzeyinde yer alır ve kasabaya 26 km uzaklıktadır. Köyün Ahalta, Piketi, Goçieti gibi adlar taşıyan mahalleleri vardır.
KÖYÜN ADI
Utavi, köyün bilinen en eski adıdır. Bu ad Türkçeye Utav ya da Otav (اوطاو) olarak girmiştir (1:8.358; 2:82). Adının 1959 yılında Bostancı olarak değiştirilmesinden önce yaygın biçimde Utav biçiminde yazılmıştır.
Utavi adı büyük bir olasılıkla Gürcüce iki kelimeden (რუ/ru: su arkı, su kanalı ve თავი/tavi: baş) oluşan “Rustavi”den (რუსთავი) değişime uğramıştır. “Rustavi” kanal başı anlamına gelir. Rustavi adı önce Rutavi’ye, sonra da Utavi’ye dönüşmüş olmalıdır. Utavi köyünün Ahalta mahallesinin adının Çayağzı olarak değiştirilmiş olması da burada bir su kaynağının ve hemen ağzında da bie yerleşmenin varlığına işaret ermektedir.
Tao-Klarceti’nin başka yerlerinde olduğu gibi köyün bulunduğu yerde bir su kaynağına bağlı kanalın ya da arkın olması ve bu suyun sulama için kullanılması ihtimali vardır. Köyün adı sulanan bir yer (bostan) olmasından dolayı Bostancı olarak değiştirilmiş olabilir. Öte yandan köyün kurulu olduğu yerde Parhali Suyu’nun bir kanalı andırması da köyün adına kaynaklık etmiş olabilir.
Bugün Gürcistan’da Rustavi adını taşıyan önemli bir kent vardır.
DEMOGRAFİ
Utavi’nin görece en erken döneme ait nüfusu, 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine dayanarak verilebilir. Söz konusu salnamede köyün nüfusu 126 hane ve 586 kişi olarak kaydedilmiştir (1:8.359). Bu sayının sadece erkek nüfusu olması ihtimali vardır. Çünkü Osmanlı idaresi eskiden ve o tarihlerde sadece vergi ve askerlik yükümlüsü erkekleri tespit ediyordu. Bu durumda toplam nüfusu bulmak için bir bu kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyün nüfusunun 1.172 kişi olduğu ortaya çıkar. Bununla birlikte, 1.172 kişinin bir köy için büyük bir nüfus olduğundan yola çıkarak, köyün kadın ve erkek nüfusunun bir istisna olarak birlikte tespit edilmiş olduğu da ileri sürülebilir. Ancak Utavi’nin daha önce Livana sancağının idari merkezi olduğunu hesaba katılınca, bu yerleşmenin nüfusu açısından bir kasaba büyüklüğünde olması doğal görünmektedir.
1935 genel nüfus sayımında “Utav” adıyla Erzurum vilayetinin Yusufeli kazasına bağlı bir köy olarak kaydedilen Utavi’nin nüfusu 1.179 kişiden oluşuyordu (3:374). Köyün nüfusu 1955 yılında 1.317 kişi, 1965 yılında 1.323 kişi olarak tespit edilmiştir (4:146;5:90). Bu da köyün nüfusunun her zaman bin kişiden fazla olduğunu göstermektedir. Günümüzde ise köyde yaklaşık 450 kişi yaşamaktadır.
TARİHÇE
Tao-Klarceti bölgesinin bir yerleşmesi olan Utavi köyünün kuruluşuna dair bilgi yoktur. Bununla birlikte köyün Gürcüce bir adı olması ve buradaki kale kalıntısı, Utavi’nin Osmanlı döneminden önce de eski bir yerleşme olduğunu göstermektedir. Erken ve geç orta çağda Gürcü devletlerinin yönetiminde kalan köy, 16. yüzyılda Osmanlıların eline geçti ve bu bölgede kurulan Çıldır Eyaleti içinde yer aldı. Utavi uzun süre Livana sancağının idari merkeziydi (6:261).
Utavi, 19. yüzyıla gelindiğinde önce Trabzon eyaletine, sonra Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağının köylerinden biriydi. Bu sancağa bağlı Livana kazasında yer alıyordu. Köy halkının başlıca geçim kaynağı tarımdı. 1876 tarihli Trabzon salnamesinde vergi amaçlı olarak köyün hayvan varlığı tespit edilmiştir. Buna göre Utavi köyünde 1.000 keçi, 605 koyun, 100 inek, 50 öküz ve 15 katır besleniyordu (1:8.359)
Utavi, 1928 yılında “Otav/Utav” adıyla Artvin vilayetinin Yusufeli kazasının merkez nahiyesine bağlı bir köydü (2:82). 1935 genel nüfus sayımının yapıldığı sırada, köyün ve Yusueli kazasının Erzurum vilayetine bağlanmış olduğu görülmektedir (3:374). 1959 yılında, Çoruh (Artvin) vilayetinin Yusufeli kazasına bağlı Sarıgöl nahiyesinin bir köyüyken Utavi’nin adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” için Bostancı olarak değiştirildi (7:97). Buna rağmen köyün eski adı yeni adının yanı sıra uzun süre resmi kayıtlarda “Bostancı (Utav)” biçiminde yazılmıştır (8).
Utavi adı “Utav” biçiminde halk arasında bugün de kullanılmaktadır.
TARİHSEL YAPILAR
Utavi köyünde varlığı tespit edilmiş olan tek tarihsel yapı, Ahalta mahallesindeki kaledir. Bugün Çayağzı adını taşıyan mahalledeki Utavi Kalesi, Parhali Suyu’nun sol yakasında bir kayanın üzerinde yer alır. Köyün 2 km güneybatısında bulunan ve eski yazılı kaynaklardan da varlığı bilinen orta büyüklükteki (60 × 33 m) kaleden geriye 5 metre yüksekliğe ulaşan duvar bölümleri ve su sarnıcı kalmıştır. Kale, kireç harcı kullanılarak kabaca yontulmuş orta büyüklükte taşlarla inşa edilmiştir (9:97; 10:275).
KAYNAKÇA:
1. ^ Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul, 1928.
3. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
4. ^ 1955 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1961.
5. ^ 1965 Genel Nüfus Sayımı, Anakara, 1968.
6. ^ Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, İstanbul, 2013.
7. ^ Köylerimiz (Yayımlayan) İçişleri Bakanlığı, Ankara, 1968.
8. ^ 1980 Genel Nüfus Sayımı, Ankara, 1981.
9. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2017.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
TAO-KLARCETİ 