Sartzebi

SARTZEBİ – Tarihsel Artani bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Sulakyurt adıyla Ardahan ilinin merkez ilçesine bağlı bir köydür.

Etimoloji: Gürcüce bir yer adı olan Sartzebi (სარწები), eski Gürcü dilinde hububat başağı anlamına gelir (102). Giorgi Merçule, 9. yüzyılda kaleme aldığı Grigol Handzteli’nin Yaşamı adlı eserinde köyden bu adla söz etmiştir. Osmanlı idaresi köyü, Gürcülerden ele geçirdikten bir süre sonra, 1595 tarihli tahrir defterinde Sarzab (سارزاب) şeklinde kaydetmiştir (41:III:517). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde ise, Sarzeb (سارزب) olarak geçer (28:759).

Tarihçe: Sartzebi köyü, orta çağda Gürcistan’ın bir parçası olan Artani bölgesinde yer alır. Nitekim Osmanlılar bu bölgeyi ve köyü, 16. yüzyılın ortalarında Gürcülerden ele geçirmiştir. Köydeki megalit Sartzebi Kalesi ile Gürcülerden kalan Sartzebi Kilisesi, buranın eski bir yerleşim olduğunu göstermektedir (19:73-75).

Sartzebi köyü, 1595 tarihli ve Osmanlı mufassal defterine adlı Osmanlı tahrir defterine göre, Gürcistan Vilayeti içinde, Ardahan-i Büzürg livasının Güney nahiyesine bağlıydı. Mezrası “köyün kilisesi”, yaylası Tamrasor ve gölü Markar adıyla kaydedilmiştir. Çok büyük bir yerleşim yeri olan köyde 159 hane yaşıyordu ve bu nüfusun çoğunluğu Gürcülerden oluşuyor, köyde ayrıca Ermeniler yaşıyordu. Sartzebi köyünde buğday, arpa, yonca ve sebze tarımı ile arıcılık yapılıyor, koyun ve domuz besleniyordu. Dokuz adet su değirmeni bulunuyordu (41:III:517, II:434; 137).

Sartzebi köyü, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın ardından 1878 yılında imzalanan Berlin Antlaşması uyarınca, savaş tazminatının bir parçası olarak Osmanlı Devleti tarafından Rusya’ya bırakıldı. Rus idaresi köyün adını değiştirmiş ve 1886 nüfus sayımında Nikolaevka (Николаевка) olarak kaydetmiştir. “Eski Sarzeb” (бывший Сарзеб) ibaresi eklenmiş olan yerleşim, Ardahan sancağının Ardahan kazasına bağlıydı. Öte yandan tek köyden oluşan Nikolaevka nahiyesinin de idari merkeziydi. Nüfusu, 223’ü erkek ve 214’ü kadın olmak üzere, 66 hanede yaşayan 237 kişiden oluşuyordu. Köy halkı Ruslardan oluşuyordu ve burada başka nüfus kalmamıştı (86: “Kars oblastı” – 302).

Ruslar bölgeyi ele geçirdikten sonra yerleşim boşaltılmış ve Malakanlar yerleştirilmiştir. Bundan dolayı da köye, Rus çarı Nikolay’a ithafen “Nikolayevka” adı verilmiştir (41:III:517-518). Malakanların nüfusu hızla artmış, 1896’da 670, 1906’da 919 kişiye ulaşmıştır (64:111). Rus idaresi sırasında İsviçreli David Moser adlı bir peynir üreticisi tarafından köyde,”Zavot” adı verilen gravyer peyniri imalathanesi kuruldu.

Birinci Dünya Savaşı sırasında Ardahan Bölgesini gezen Gürcü araştırmacı Konstantine Martvileli, Sartzebi köyünün adını Sardzeve (სარძევე) şeklinde yazmış ve bu adın “süt yeri” anlamına geldiğini belirtmiştir. Nikolayevka köyünden Büyük Sardzeve olarak söz ermiştir. Küçük Sardzeve adında başka bir Malakan köyünden söz eden Martvileli, bu köye Veliko-Kniajenski adı verildiğini ve burada sütçülük yapıldığını yazmıştır (15:220).

Sartzebi köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonuna doğru Rus ordusunun çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti arasında 16 Mart 1921’de İmzalanan Moskova Antlaşması’yla Ardahan sancağı ve Sartzebi köyü Türkiye’ye bırakıldı (114; 69:489).

Sartzebi köyü, 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde, Kars vilayetinin Ardahan kazasının merkez nahiyesine bağlıydı (28:759). 1940 genel nüfus sayımında adı “Sarzip” şeklinde yazılmış olan köy, aynı idari konuma sahipti ve nüfusu 1.280 kişiden oluşuyordu (40:348). Sartzebi veya Sarzep Türkçe olmadığı için köyün adı 1959 yılında Sulakyurt olarak değiştirilmiştir (68:748). Sulakyurt köyünde 1965 yılında 2.159 kişi yaşıyor ve bu nüfus içinde 627 kişi okuma yazma biliyordu (65:355).

Tarihsel yapılar: Sartsebi köyünde tarihsel yapı olarak orta çağdan kalma bir kilise ile iki megalit kale bulunmaktadır. Sartsebi Kilisesi, Sulakyurt köyünün 2,5 km kuzeydoğusunda, Çermük vadisinin orta kesiminde ve sağ yakasında yer alır. Kayalık bir tepenin dibinde bulunan kiliseden günümüze bazı bölümler ulaşmıştır. Tek nefli bir yapı olan Sartsebi Kilisesi’nin (5,5 x 8 m) çatı örtüsü tamamen yıkılmıştır. Kilisenin iç kısmı yıkıntılarla doludur. Ayakta kalan duvarının yüksekliği 3 metreyi bulmaktadır. Kuzey duvarı ise, toprak seviyesinin hemen üstünde kalacak biçimde fark edilmektedir. Apsisin dış yüzey taşları da günümüze kalmıştır (10:94).

Sartsebi’deki diğer tarihsel yapıdan biri olan I. Sartsebi Kalesi, Sulakyurt köyünün 1 km kuzeyindedir ve iki terasa yayılmaktadır. Günümüze kalan duvarların yüksekliği 2,2-3,5 metre arasında değişmektedir. Kale, kabaca yontulmuş iri taşlarla harç kullanılmadan inşa edilmiştir. Duvarların ortası moloz taşlarla doldurulmuştur. I. Sartsebi Kalesi’nin etrafında yerleşim izleri bulunmaktadır 10:139).

Diğer megalit kale köyün 2,8 km doğusunda bulunmaktadır. Bu kaleden de geriye duvarları kalmıştır. Oval bir yapıya sahip olan II. Sartsebi Kalesi’nin çapı 30 metredir. Kale çok fazla zarar görmüştür ve duvarları taş yığınına dönüşmüştür. Bazı kısımlarda orta büyüklükte taşlarla harçsız biçimde örülmüş olan duvarlar fark edilmektedir 10:140).
*