Tbeti Manastırı

TBETİ MANASTIRI (Gürcüce: ტბეთისმონასტერი“t’betis monast’eri; tam adı Tbeti Meryem Ana Manastırı), tarihsel Gürcistan’ın güney kesiminde orta çağ manastırı. Bugün Türkiye sınırları içinde, Şavşat kasabasının 13 km uzağındaki Tbeti köyündedir. Manastırın en önemli yapısı haç planlı ve kubbeli kilisedir. Ana kilise olan Tbeti Kilisesi dışında manastırdan günümüze herhangi bir yapı kalmamıştır.

Tbeti’de ilk kilise 10. yüzyılda Tao prensi I. Aşot tarafından yaptırıldı. Tbeti’in ilk piskoposu da Aşot tarafından görevlendirildi. 11. yüzyılda Bizans saldırılardan korunmak için piskopos Saba etrafını surlarla çevirdi. Tbeti Manasırı orta çağda Gürcistan’ın en önemli elyazmaları ve kültür merkezlerinden biriydi. Pek çok hagiografik eser burada kaleme alınmıştır. Birkaç binadan oluşan Tbeti Manastırı’ndan günümüze sadece harap haldeki kilise kalmıştır. Manastır 17. yüzyılın ikinci yarısına kadar faaliyetlerini sürdürüyordu. Daha sonra burası camiye dönüştürüldü ve cami 19. yüzyılın sonlarına kadar kullanılıyordu. Kilise 1961 yılında dinamitlenerek yıkıldı.^[1]

TARİHÇE
Tbeti, eski bir piskoposluk merkeziydi. Şavşeti ve bugünkü Acara’nın bir parçası Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Çeşitli el yazmaları bu manastırda kaleme alınmıştır. Osmanlıların Tbeti’yi almasından sonra da kilisede ayin devam ediyordu. Piskoposluk merkezi 17. yüzyılın ortalarına kadar varlığını korudu. Bu tarihten sonra Osmanlılar binaya el koydu. Tbeti Kilisesi 1880’lerde camiye dönüştürüldü ve bu sırada yapıda herhangi bir değişiklik yapılmadı; ancak freskler ve tasvirler zarar gördü. Tbeti köyünde 1889’da, manastırdan dökülen taşlar da kullanılarak bir cami inşa edilince, Tbeti Kilise cami olmaktan çıktı. 20. yüzyılın başlarında Tbeti Kilisesi büyük ölçüde yıkılmıştı ve yapı taşları sağa sola saçılmıştı.^[2] Aynı yüzyılın ortalarına kadar ayakta duran kilise, 1961’de Şavşat kaymakamının emriyle dinamitler yerleştirilip patlatıldı. Kilise büyük ölçüde yıkıldı ve zarar görmüş olan kubbesi daha sonra çöktü. Bugün kilisenin ayakta duran duvarları da asıl olarak o zaman zarar görmüştür.

FRESKLER
Tbeti Kilisesi’nin iç mekânında çok sayıda fresk vardı. Bu freskler kilise yıkıntıları arasında bugün de varlığını korumaktadır. Sunağın üstünde İsa’nın freskinin bir parçası bugün de fark edilmektedir. Bu freskin iki yanında melekler ve kerubimler tasvir edilmiştir. Apsis duvarının ortasında yer alan pencerenin iki yanında Meryem Ana ve Yahya Peygamberin tasvirleri vardı. Onların devamında ise Havarilerin tasvirleri yer alıyordu ve bu tasvirin sadece başları günümüze kalmıştır. Apsis alt kaydında geleneğe uygun olarak kilisenin rahipleri tasvir edilmişti. Bu tasvirler günümüze ulaşmasa da Niko Mar’ın notlarından hareketle bu tasvirlerin 19. yüzyılın son çeyreğinde var olduğu bilinmektedir. Niko Mar bir tasvirin yanında Aziz Atanase yazdığını da not etmiştir.

EFSANE
Tbeti Manastırı’nın ana kilisesi olan Tbeti Kilisesi’nin yanında tünel girişini andıran bir çukur vardır. Bunun bir depo olma olasılığına rağmen bu konuda yaygın bir efsane de mevcuttur. Bu efsaneye göre bu tünelle Tbeti Kilisesi’den Satle Kalesi’ne (Şavşat Kalesi) ulaşılıyordu. Düşman Tbeti Manastırı’na saldırdığı zaman din adamları bu gizli tünelden geçip Satle Kalesine sığınıyorlardı.^[3]

“Tao-Klardjeti, Şavşat Bölgesi’ndeki Tbeti Manastırı’na ait kilise, piskopos tarafından kutsanarak ibadete açılmış ve Meryem’e adanmıştır. Manastır kilisesinin Gürcü Kralı Kuropalat Gurgen’in ölümünden sonra oğlu Aşot Kuhi tarafından yaptırıldığı hem birkaç dönem kaynağında birden geçer hem de Tiflis Devlet Müzesi’nde korunan Aşot Kuhi’ye ait kabartmalı teknikte çalışılmış figür ile belgelenir. Manastırın kısa süre içinde önemli bir din ve kültür merkezine dönüştüğü, politik açıdan da önem kazandığı, kilisesinin bölgedeki beş katedralden biri olduğu, onyedinci yüzyıla kadar etkinliğini sürdürdüğü ve burada çok sayıda elyazmasının kopyalandığı belgelendirilmiştir. Katedralin bir süre cami olarak kullanıldığı, 1885 yılında kubbesine yıldırım düşmesi sonucu hasar gördüğü, bir ara yanındaki okulun tiyatro salonu olarak kullanıldığı, 1953 yılında kubbesi ile birlikte batı bölümünün tamamen yıkıldığı bilinir.
Günümüze ancak doğu yarısına ait duvar kalıntıları gelebilmiş katedralin yüzey araştırmaları ile beş yapı dönemi geçirdiği saptanır61. İlk yapı döneminde içten sekizgen bir plan tipi sergileyen kiliseye, ikinci bir yapım evresinde bir şapel eklenmiş, onuncu yüzyılın ilk yarısında kilise yeniden yaptırılmış, oniki ve onüçüncü yüzyıllarda da önemli birkaç onarım daha geçirmiş olmalıdır. Yayınlarda yer alan katedral ile ilgili bilgi ve çizimlerdeki dört serbest destekli, kubbeli, serbest haç plan tipindeki kilisenin üçüncü yapım evresinde ortaya çıktığı anlaşılır.
Kilisenin günümüze ulaşan doğu ve güney duvarları düzgün kesme taşlarla örülmüş, duvar yüzeyleri üç kademeli kör kemer dizileri ile hareketlendirilmiştir. Dışta pencere ve kapı çerçevelerine kabartma tekniğinde geometrik, bitkisel bezemeler işlenmiş, haç motifleri yerleştirilmiştir. İçteki duvar resimleri ise artık tanımlanamıyacak durumdadır.” Gürcü Sanatının Ortaçağı (Mine Kadiroğlu-Bülent İşler), 2010, Ankara, s. 89-93.

KAYNAKÇA:
1. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 166.
2. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 180.
3. ^ Mzia Saganelidze, “Tao-Klarcet – Tarih ve Efsaneler” (ტაო-კლარჯეთი- ისტორიადალეგენდები) (Gürcüce).