Akria

AKRİA (Gürcüce: აკრია; okunuşu: “ak’ria”), Acara bölgesinin Tao-Klarceti’de kalan kısmında yer alan yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Artvin ilinin Borçka ilçesinde, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda yer alır ve adı 1925’te Uğur olarak değiştirilmiştir.

Gürcistan ve Türkiye arasında ikiye bölünmüş olan Macaheli bölgesinin Türkiye tarafında kalan köylerden biridir. Endemik flora ve faunaya sahip doğasıyla da tanınan Akria’nın merkezi Artvin kentine 92 km, Borçka kasabasına 60 km uzaklıktadır.

KÖYÜN ADI
Tarihsel olarak bir Gürcü yerleşimi olan köyün bilinen en eski adı Akria’dir. Bu ad Türkçeye Akriya (اكریا) olarak girmiştir (1:8.350). Osmanlıca yazılışı biraz farklı olsa da Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan  kitabında da Akriya (اقريا) olarak yazmıştır (2:121) 19. yüzyılın son çeyreğinde bölgeyi ele geçiren Ruslar ise, 1886 yılı nüfus sayımında köyün adını Gürcüce yazılışına uygun biçimde Akria (Акриа) olarak kaydetmiştir (3). Bu tarihten yaklaşık yedi yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze köyün adını Akria olarak değil Akrieli (აკრიელი) biçiminde yazmıştır (4:195).

Köyün adının anlamına ilişikin net bir görüş yoktur. Bununla birlikte “akri” ya “akria” kelimesinin o yörede porsuk ağacı anlamında kullanılması, Akria ya da Akrieli olan köyün adının da “porsuk ağacı” ya da “porsuk ağaçlığı” anlamına geldiği konusunda tahminler ileri sürülmüştür. Köyün adı, Türkçe kökenli olmadığı gerekçesiyle 1925’te Uğur olarak değiştirilmiş, fakat bu ad daha sonra da kullanılmıştır (5:29).

DEMOGRAFİ
Akria’nın görece erken tarihli nüfus bilgisi 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde yer almıştır. Bu tarihte köyde 50 hanede 150 kişi kaydedilmiştir. Osmanlı idaresi o tarihlerde sadece erkek nüfusu tespit ettiği için bu sayıya bir o kadar da kadın nüfusu eklemek gerekir. Bunun sonucunda köyde 300 kişinin yaşadığı ortaya çıkar (1:8. 349).Akria’nın kadın ve erkek nüfusu birlikte ilk kez Rus idaresi tarafından tespit edilmiştir. 1886 yılında yapılan bu tespite göre Akria’da 113 kişi yaşıyor ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Bu tarihte Akria, Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinin köylerinden biriydi. Tamamı Gürcülerden oluşan bu nahiyenin bugün Türkiye tarafında kalan köylerinin toplam nüfusu 712 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun yaklaşık % 16’sı Akria’da yaşıyordu (3). Köyün bu nüfusu 1876 tarihli nüfusuyla kıyaslandığında, Rus idaresi sırasından Akria’dan Osmanlı ülkesine büyük bir göçün gerçekleştiği analaşılmaktadır.

Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında nüfus cetveline göre Akria’nın nüfusu 29 hanede yaşayan 247 kişiden oluşuyordu (6). Hane başına ortalama 8,5 kişi düşmesi, Mindieti’de olduğu gibi Akria’daki ailelerin kalabalık bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir. Öte yandan 1886 yılından itibaren nüfusun iki katından fazla artış göstermesi, bu tarihten sonra köyden Osmanlı ülkesine göçün olmadığına işaret etmektedir.

Akria’nın adının Uğur olarak değiştirilmesinden sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımında köyde hane sayısı 33’e, nüfus da 264 kişiye ulaşmıştı. Bu nüfusun 131’i kadın, 133’ü erkekti (7:145.). Bu tarihte hane başına ortalama 8 kişi düşüyordu. Ailelerin kalabalık olması, ekilebilir arazilerin sınırlı olması nedeniyle ailelerin bölünmeme yolunu seçmiş olmasıyla ilişkili olabilir. Bu nüfus 1935 yılında 360 kişiye ulaşmıştı. Günümüzde ise Akria’da yaklaşık 250 kişi yaşamaktadır.  

Yıllara Göre Nüfus Verileri
2018→           253
2000→           219
1997→           259
1990→           358
1926→           264
1922→           247
1886→           113
1876→           300

TARİHÇE
Akria, tarihsel Acara bölgesinin Tao-Klarceti‘de kalan kısmında yer alan yerleşimlerden biridir. Akria’nın içinde yer aldığı Maçaheli bölgesini Osmanlı Devleti 16. yüzyılda ele geçirdiğinde Miçihiani adını taşıyordu. Erken ortaçağda Gürcü Krallığı döneminde Akria köyü, Gürcü Ortodoks Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında köyün adı ve bu köyden Tbeti Kilisesi’ne bağış yapmış kişi olarak Nana adı ve Guianeti soyadı geçer (8:60, 112). Akria, geç ortaçağda Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) idaresi altındayken, 16. yüzyılın ikinci yarısından Osmanlı egemenliğine girdi ve Çıldır Eyaleti sınırları içinde kaldı. 19. yüzyıla gelindiğinde önce Trabzon eyaletine, daha sonra Trabzon vilayetine bağlı Lazistan sancağında yer alıyordu. 93 Harbi’nden (1877-1878) hemen önce bu sancak içinde yer alan Maçahel nahiyesinin bir köyüydü ve Maçahel nahiyesi 26 köyden oluşuyordu. Köyün başlıca geçim kaynağı tarımdı. 1876 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde köydeki hayvan varlığı olarak 4 eşek, 4 at, 10 öküz, 20 inek, 218 keçi ve 63 koyun kaydedilmiştir (1:8.349-351).

Yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kalan Akria’yı 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar ele geçirdi. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 tarihinde yapılan nüfus sayımına göre Akria Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinde (сельское общество: kırsal topluluk) yer alıyordu. Bu nahiyenin bugün Türkiye’de bulunan kısmında Akria’nın dışında Mindieti (Миндиэти), Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат), Zed-Vake (Зед-Ваке), Kvabistavi (вабис-Тави) ve Zeda-Hertvisi (Зеда-Хертвиси) köyleri yer alıyordu (3). 

Akria, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Türk birlikleri de Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini işgal etti. Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de Sovyet Rusya’yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Akria’nın da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı (9:II.41). 

Akria, Türkiye’ye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Maçaheli nahiyesi sınırları içinde yer alıyordu (6). Akria’nın adı 1925’te Uğur (daha sonra Uğurköy) olarak değiştirildi. Bununla birlikte Akria (Akriya) adı halk arasında bugün de kullanılmaktadır. 1926 nüfus sayımında Akria Artvin vilayeti merkez kazasına bağlı Maçaheli nahiyesinin bir köyüydü (7:145). Akria 1928 tarihli köy listesinde Uğur adıyla yer almasına karşın, Dahiliye Vekaleti’nin 1933 tarihli yayınında “Akriya” Çoruh vilayetinin Borçka kazasının bir köyü olarak kaydedilmiştir (10:79; 11:29). 

TARİHSEL YAPILAR
 Akria’da Cami mahallesinin ormanlık alanında eğimli çatı örtülü tek göz küçük bir yapı (5,2 x 3,8 m) kalıntısı vardır.  Bu dikdörtgen yapı batı-doğu yönünde alçalmaktadır. Kireç harcı ve farklı büyüklükte kaba taşlar kullanılarak inşa edilmiştir. Güney cephesinden girişi olmasına rağmen bu giriş bugün tahrip olmuş haldedir. Yapının diğer üç yönünde birer penceresi bulunmaktadır. Kuzey ve güney yönündeki duvarlarında oyulmuş birer niş bulunmaktadır. Bu yapının kilise olması ihtimali vardır. Köylüler bu yapının bulunduğu yeri “Kilise” olarak adlandırmaktadır.

Bu yapının 30 metre güneydoğusunda, kireç harcıyla inşa edilmiş tonozlu küçük bir yapı vardır. Bu yapının bir duvarına oyulmuş küçük bir niş bulunmaktadır.  Yapının batı tarafında, 6-7 metre uzunluğunda duvar kalıntısı fark edilmektedir. Bu duvar söz konusu yapının kuzey yönündeki uzantısıdır. Yapının bir girişinde bulunduğu güney duvarı, son dönemde yol yapım çalışması sırasında yıkılmıştır (12:14).

KAYNAKÇA:
1. ^  Trabzon Vilayeti Salnamesi − 1869-1904, (Hazırlayan) Kudret Emiroğlu, Ankara, 1993-2009, 22 cilt.
2. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye (Osmanlıca), 1927.
3. ^ “Aşağı Acara kazası (1886 Yılı)” (Rusça).
4. ^ Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan’daki Köyleri (Gürcüce), Tiflis, 1913.
5. ^ Köylerimiz, (Yayımlayana) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
6. ^ Nurşen Gök, “Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler”, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, Sayı: 41, Mayıs 2008, s. 89-104.
7. ^ Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye, 2010 (Birinci basımı 1927).
8. ^ Tbetis Sulta Matiane (Tbeti Manastırı Bağışçı Kayıtları), (Yayıma hazırlayan) Tina Enukidze, Tiflis, 1977.
9. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt.
10. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları (Osmanlıca), İstanbul, 1928.
11. ^ Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, İstanbul, 1933.
12. ^ 2016 Yılı Tao-Klarceti Anıtlarını İnceleme Gezisinin Sonuç Raporu (Gürcüce), Tiflis, 2017.