Börk

BÖRK, tarihsel Eruşeti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biridir. Günümüzde Ardahan iline bağlı Hanak ilçesinin bir köyüdür.

Börk köyü, Hanak kasabasının güneydoğusunda yer alır ve bu kasabaya 16 km uzaklıktadır.

TARİHÇE
Köyün bilinen en eski adı Bork veya Börk’tür. Gürcüce kaynaklarda Borki / Borgi ( ბორქი / ბორგი) olarak geçen bu yer adı, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı ve 1595 tarihli Osmanlı tahriri defterinde Bork / Börk (بورك) biçiminde yazılmıştır (1:III.535; 2:26). 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Ruslar ise köyü Berk (Веркъ) adıyla kaydetmiştir (3). 1928 tarihli Osmanlıca köy listesinde de Bork / Börk (بورك) adıyla geçmektedir (4:759).

Börk köyü, tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesimini oluşturan bölgelerden biri olan Eruşeti‘de yer alır. Köyde 10. yüzyılda inşa edilmiş bir kilisenin varlığı, buranın eski bir yerleşim olduğunu göstermektedir (5:204). Osmanlılar Börk köyünü 16. yüzyılın ortasında Gürcü yönetiminden ele geçirmiştir. 1595 tarihli Osmanlı tahrir defterinde, Börk-i Ulya (بورك علیا) ve Börk-i Süfla (بورك سفلا) olmak üzere, bu ad altında iki köy kaydedilmiştir. Her iki köy de Gürcistan Vilayeti içinde Ardahan-i Büzürg livasının Meşe nahiyesine bağlıydı. Bu tarihte Börk-i Ulya’da (Yukarı Börk) 27 hane (yaklaşık 135 kişi), Börk-i Süfla’da (Aşağı Börk) 10 hane (yaklaşık 50 kişi) yaşıyordu. Osmanlı Devleti’nin Hristiyan köylülerden aldığı ispenç vergisi ödemekle yükümlü hane reisleri, birkaçı dışında, Gogiça, Maharebel, İoseb, Batata, Vardzel, İoana, Bidzina, Elia, Saba, Basila, Zakara, Meraba, Davita, Okropil, İvane, Elisa, Tevdore, Giorgi, Arsena gibi Gürcü adları taşıyordu (1:I.483, 501; II.471, 489; III.535-536).

Yukarı Börk ile Aşağı Börk’ün 19. yüzyıla gelindiğinde tek köy haline geldiği görülmektedir. Nitekim 93 Harbi’nin (1877-1878) ardından Eruşeti bölgesine de hakim olan Rus idaresi Berk adıyla tek köy kaydetmiştir. Berk köyü, Ardahan sancağının (okrug) Ardahan kazasında (uçastok) Nakalakevi (sonradan Ortakent köyü, bugün Hanak kasabasının mahallesi) nahiyesinin (маркяз: merkez) sekiz köyünden biriydi. 1886 tarihli nüfus tespitinde, 78’i erkek ve 85’i kadın olmak üzere, köyde 22 hande 163 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Türk olarak kaydedilmiştir (3). Rus idaresi sırasında köyün nüfusu artmış, 1896’da 228, 1906’da 460 kişiye ulaşmıştır (6:110).

Börk köyü, Birinci Dünya Savaşı’nın sonlarında Rusya’nın bölgeden çekilmesinden bir süre sonra, Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin sınırları içinde kaldı. Kızıl Ordu’nun Gürcistan’ı işgali sırasında Ankara Hükümeti’nin Tiflis hükümetine verdiği ültimatom üzerine Gürcü idaresinin çekilmesinin ardından köy fiilen Türkiye’ye katıldı. Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti’nin topraklarının işgal edilmesinin ardından Sovyet Rusya ile Ankara Hükümeti’nin 16 Mart 1921’de imzaladığı Moskova Antlaşması’yla, Börk köyünü de kapsayan Ardahan ile Artvin bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı (7:II.489). Börk köyü, 1928 yılında Kars vilayetinin Ardahan kazasının Hanak nahiyesine bağlıydı (4:759). 1935 genel nüfus sayımında aynı idari konuma sahipti ve köyde 489 kişi yaşıyordu (8:61).

Bugünkü Börk köyünde köy kilisesi olan ik kilise bulunmaktadır. Yukarı Börk köyünde 10. yüzyılda inşa edilmiş olan kilise (9,7×6,3 m), tek nefli bir yapıdır. Batı duvarı dışında, kilisenin duvarları ve çatı örtüsü yıkılmıştır. Yapının içindeki kalın sıva parçasına oyulmuş ve büyük ölçüde zarar görmüş Ermenice yazı bulunmaktadır. İkinci kilise, köyün merkezinin 1 kilometre güneyinde yer alır. Aşağı Börk köyünde bulunan ve tek nefli bir yapı olan bu kilise tamamen yıkılmıştır (5:204; 2:26-27). Gürcü mimarisi üzerine çalışmalarıyla tanınan Fahriye Bayram bu iki kiliseyi Ardahan’daki tek nefli Gürcü kiliseleri arasında sayar (9).

Börk köyünün merkezinin 2,7 kilometre doğusunda yer alan, Gürcüce bir ad taşıyan ve “yüksekte olan” anlamına gelen Mağlisa Kalesi (მაღლისა), 2.310 metre yükseklikteki bir tepede inşa edilmiştir. Günümüze yıkıntıları ulaşmış olan kale simetrik olmayan bir plana sahiptir. Mağlisa Kalesi, tarihsel Eruşeti, Artaani ve Cavaheti bölgelerine hakim bir tepede yer alır. Eski çağlardan kaldığı anlaşılan kale, orta çağda da kullanılmıştır. Bu dönemden günümüze bir kule ve bazı yıkıntılar ulaşmıştır (5:373).

KAYNAKÇA:
1. ^ Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca ve Gürcüce), (Yayımlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt.
2. ^ 2014 Yılı Tao-Klarceti Tarihi Eserleri Araştırma Gezisi Sonuçları (Gürcüce), Tiflis, 2015.
3. ^ Свод статистических данных о населении Закавказскаго края, извлеченных из посемейных списков 1886 г. (Transkafkasya Bölgesinin Nüfusuna Dair 1886 Yılı Aile Listelerinden Edinilmiş istatistik Verilerin Özeti), Tiflis, 1893.
4. ^ Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları(Osmanlıca), İstanbul, 1928.
5. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu(Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, Tiflis, 2018.
6. ^ Candan Badem, Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin, İstanbul, 2018.
7. ^ Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1969, 3 Cilt.
8. ^ 1935 Genel Nüfus Sayımı, İstanbul, 1937.
9. ^ “Fahriye Bayram, “Ardahan’ın Gürcü Mimarisi İçerisindeki Yeri.”