DOLİSKANA MANASTIRI (Gürcüce: დოლისყანის მონასტერი; translit.: “dolisq’anis monast’eri”), tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, tarihsel Klarceti bölgesinde, Doliskana köyünde orta çağ Ortodoks Gürcü manastırıdır. Günümüzde Artvin ilinin merkez ilçesine bağlı Hamamlı köyünde yer alır.
Doliskana (დოლისყანა) adı Türkçede yanlış olarak Dolishane ya da Dolishan biçiminde yazılmaktadır. Bundan dolayı Doliskana Manastırı yaygın olarak Dolishane Manastırı, kilisesi de Dolishane Kilisesi olarak bilinmektedir. Oysa Doliskana adı, Gürcüce “doli” (დოლი) olarak adlandırılan bir tür buğdayın tarlası anlamına gelir.[1]
TARİHÇE
Tao-Klarceti yöneticileri ve din adamları birlikte 830-840’larda, Klarceti bölgesindeki ibadet yerlerini ziyaret ettiklerinde Doliskana henüz bir manastır değildi. Giorgi Merçule’nin verdiği bilgiye göre, Doliskana ondan sonra manastır haline gelmiştir. Bununla birlikte Doliskana Manastırı’nın kuruluş tarihine ilişkin kesin bir bilgi yoktur. Bir olasılık kilisenin yapıldığı 10. yüzyılın ilk yarısında manastırın temelleri de atılmış olmalıdır. Manastırın ana kilise dışındaki bütün yapıları yok olmuştur. Kilisenin “Baş Melekler”e ya da Aziz Stefan’a adanmış olduğuna dair iki farklı görüş vardır.[2]
DOLİSKANA KİLİSESİ
Doliskana Manastırı’nın ana kilisesi olan Doliskana Kilisesi, manastırdan geriye kalan tek yapıdır. Kubbeli ve kapalı haç planlı kilise (dıştan 20 X 14 metre) 10. yüzyılda yapılmıştır. Nitekim kilisenin Gürcü Kralı III. Bagrat tarafından onuncu yüzyılın ilk yarısında inşa ettirildiği, Gürcü kralı I. Sumbat tarafından onartıldığı kubbe kasnağındaki bani portresi ile güney cephede bulunan yazıttan da anlaşılmaktadır.
Duvarlara oturan kubbesi yaklaşık 25 metre yüksekliğindedir ve kare planlı merkezi mekân kubbeyle örtülüdür. Merkezi mekân haç kollarıyla dört yönde genişletilmiştir. Doğuda, yarım daire planlı apsisin iki yanında pastoforium odaları yer alır. Bu mekânlara toprak kayması sonucu günümüzde kilisenin içinden değil, dıştan doğu duvarlarına açılan birer kapıdan geçilebilir. Batı haç kolu diğer haç kollarına göre iki kat daha derin tutulmuştur. Batı haç kolunun şarap mahzeni ve kiler olarak kullanıldığı tahmin edilen kuzeydeki odasının içi toprak dolmuştur. Kilise, dıştan düzgün kesme taş ve kaba yontulmuş taş, içten moloz taşlarla dolgu duvar tekniğinde inşa edilmiştir. Güney cephede kabartma tekniğinde figürlü, geometrik ve bitkisel süslemelere, kubbede bani portresine yer verilmiştir. Kilisenin duvar resimlerinin bazı kısımları günümüze ulaşmıştır.[3-4]
1904 yılında bölgeyi gezen Niko Mari, Doliskana Kilisesi’nin özellikle kubbe kasnağına ve dış kaplamasının güzelliğine dikkat çekmiştir. Güney duvarındaki kabartma erkek figürün kilisenin maketini elinde tutmuş olarak tasvir edilmiş olduğunu belirtmiştir.[5] O tarihte kilisenin güney haç kolu cephesinde “Güneş Saati” kabartması bulunuyordu, ancak söz konusu kabartma sonradan çalınmıştır.[6] Kilisenin ibadet yeri olan ana bölümü büyük ölçüde sağlamdır ve 1998 yılına kadar cami olarak kullanılmıştır.
ARAPÇA YAZIT
Doliskana Kilisesi’nin güney haç kolunun batı cephesindeki freskte Arapça yazıt bulunmaktadır. Gürcü kilise geleneğinde Arapça yazıt çok seyrek rastlanan bir olgudur. Doliskana Kilisesi dışında üç Gürcü kilisesinde daha Arapça yazıta rastlanır. Bunlar Samtavisi Kilisesi, Svetitshoveli Kilisesi ve Honi Aziz Giorgi Kilisesi’dir.[7]
KİLİSENİN CAMİYE ÇEVRİLMESİ
Doliskana Kilisesi’nin 16. yüzyılın sonlarında ya da 17. yüzyılın sonlarında camiye çevrildiği ileri sürülse de bu bilginin hangi tarihsel kaynağa dayandığı belirtilmemiştir.[8-9] Bununla birlikte, 1995 yılında temeli atılan Hamamlı köyü camisi 1998’de hizmete girinceye değin Doliskana Kilisesi 20. yüzyılda cami olarak kullanılmıştır. Kilisenin güney, batı ve kuzey cephelerinde yer alan pencerelerin alt kısmına denk gelecek biçimde ahşap bir zemin yapılarak binanın içi iki katlı hale getirilmiştir. Üst katı namaz kılmaya tahsis edilirken, alt katı cenaze levazımatı gibi malzemelerin konulduğu bir tür depo olarak kullanılmıştır. Kilisenin güney cephesindeki tek giriş kapısı depo kapısı haline geldiği için namaz mekânı için batı ve kuzey pencereleri genişletilerek kapılara dönüştürülmüştür. Yapı kiliseden camiye çevrilirken buradaki freskler badanayla kapatılmıştır. Köyün yeni camisi hizmete girince yapıyı yatay olarak ikiye bölen ahşap zemin sökülmüştür.[10]
“Tao-Klardjeti, Hamamlı Köyü içinde son yıllara kadar cami olarak kullanılan kilisenin Dolishan Manastır Kilisesi olduğu kabul edilir, ancak çevrede manastıra ait olması gereken diğer yapılara ait kalıntılara rastlanmamıştır. Manastır kilisesinin, Gürcü Kralı Bagrat tarafından onuncu yüzyılın ilk yarısında inşa ettirildiği, kubbe kasnağındaki bani portresi ve güney cephedeki yazıttan da Kral I. Sumbat tarafından onartıldığı anlaşılır. On dördüncü yüzyıla kadar işlevini sürdüren kilise onaltıncı yüzyılda, güney haç kolu duvarına bir mihrap eklenerek camiye dönüştürülmüştür. 1957 yılındaki bir onarım sırasında yapının içi ahşap bir bölme ile iki kata ayrılmış, üst kat cami, alt kat depo olarak kullanılmıştır. 2002 yılında da köye yeni bir cami yapılması sonucunda, kültür varlıkları arasında yer alan kilise terk edilmiş ve içindeki ahşap kat ayrımı sökülmüştür.
Kapalı haç plan tipindeki kiliseye (dıştan 20.00×14.00 metre) giriş, batı haç kolunun güney duvarındaki kapıdan sağlanır. Yaklaşık yirmibeş metre yüksekliğinde, duvarlara oturan bir kubbe ile örtülü, kare planlı merkezi mekân dört yönde, haç kollarıyla genişletilmiştir. Doğuda, yarım daire planlı apsisin iki yanında pastoforium odaları yer alır. Bu mekânlara toprak kayması sonucu günümüzde kilisenin içinden değil, dıştan doğu duvarlarına açılan birer kapıdan geçilebilir. Diğer haç kollarına göre iki kat daha derin tutulan batı haç kolunun kuzey ve güneyindeki, dikdörtgen planlı mekanlardan güneydeki tümüyle yıkıktır, şarap mahzeni ve kiler olarak kullanıldığı tahmin edilen kuzeydekinin ise içi toprak dolmuştur.
Kilise, dıştan düzgün kesme taş ve kaba yontulmuş taş, içten moloz taşlarla dolgu duvar tekniğinde yapılmış, onarımlarda tuğla kullanılmıştır. Güney cephede kabartma tekniğinde figürlü, geometrik ve bitkisel süslemelere, kubbede bani portresine yer verilmiştir. Özgün halinde, tüm duvarları resimlerle bezeli olduğu anlaşılan kilisede, günümüzde sadece apsisteki ellerinde rulolar tutan aziz resimlerinin bir bölümü ve güney girişin kemer alınlığındaki İncil konulu bir sahneye ait kalıntılar izlenebilir.” Gürcü Sanatının Ortaçağı (Mine Kadiroğlu-Bülent İşler), 2010, Ankara, s. 84-85.
Kaynakça:
1. ^ Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce-Türkçe-İngilizce), 2019, Tiflis, s. 19.
2. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 24.
3. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 84.
4. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 136.
5. ^ Niko Marr, Şavşeti ve Klarceti Gezisi Günlükleri (Gürücüce), Batum, 2015, s. 73.
6. ^ Türkiye Kültür Portalı – “Dolishane Kilisesi – Artvin“. 21 Ekim 2019.
7. ^ Nana Aleksidze, “17. Yüzyıl Gürcü Duvar Süslemeli Anıtlarda Arapça Yazıtlar”, Dzeglis Megobari, 1988, sayı 4, sayfa 30-36.
8. ^ Türkiye Kültür Portalı – “Dolishane Kilisesi – Artvin“. 21 Ekim 2019.
9. ^ Türkiye Kültür Portalı – “Dolishane Kilisesi – Artvin“. 21 Ekim 2019.
10. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 84-85.
Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır (21 Ekim 2019).
TAO-KLARCETİ 