Parhali Manastırı

PARHALİ MANASTIRI (Gürcüce: პარხლის მონასტერი; translit.: “p’arh’lis monast’eri”), tarihsel Tao bölgesinde, Türkiye’nin Artvin ilinin Yusufeli ilçesine bağlı Altıparmak köyünde bulunan Gürcü Ortodoks manastırıdır. 9-10. yüzyıllarda inşa edilen manastır yapı topluluğundan ana kilise ile iki şapel günümüze ulaşmıştır.^[1] Parhali kelimesi Türkçe’de Barhal biçimini almıştır.

TARİHÇE
İoane Beria tarafından Şatberdi Manastırı’nda 973’de kopya edilen Parhali İncili’ne göre, Parhali Manastırı Gürcü Kralı III. Davit tarafından 961– 973 yılları arasında inşa edildi. Vaftizci Yahya adına kurulmuş olan manastır bir ana kilise ile iki küçük kiliseden oluşuyordu.^[2] Manastırın ana kilisesi olan Parhali Kilisesi, 1677 yılında camiye çevrildi.^[3]

Gürcü hagiografik eserlerin en eskisi (5. yüzyıl) olan ve bazı yazarlar tarafından Gürcü edebiyatının en eski romanı sayılan Şuşanik’in Şehadeti adlı eserin günümüze ulaşan en eski elyazması örneği bu manastırda yazılmıştır. Yaklaşık olarak aynı tarihlerde de Gabriel adında birinin burada birkaç İncil kopyaladığı da bilinir.Gürcü Kralı Büyük Aleksandre döneminde kilisenin güneydeki girişi önüne üç yönden kemerlerle dışa açılan bir ön mekân eklenmiştir. Orta nefin güney duvarındaki kırmızı boyayla yazılan yazıta göre Patrik VIII. İoane (1495–1507) döneminde onarımlar gerçekleştirilmiş, 1518 yılında Atabek Kvarkvare tarafından batı girişi önüne yeni bir mekân eklenmiştir.^[4]

Giorgi Kazbegi, 1874’te yayımlanan kitabında Parhali Kilisesi’nden uzun uzun söz etmiştir. Parhali Kilisesi’nin Türkiye’deki diğer Gürcü Ortodoks kiliselerine benzemediğini, kilisenin dış görünümünün yeni dönem tiyatro yapısını andırdığını yazmıştır. Kazbegi, bu kubbesiz kilisenin o tarihte Tbeti Kilisesi’nden daha iyi durumda olduğunu da belirtmiştir. Kilisede eski yazıtların yanı sıra yeni yazıtlara dikkati çekmiştir. Kazbegi, yeni yazıtların çoğunun Ermenice olduğunu, eski uzun Gürcüce yazıtın büyük ölçüde silindiğini ve okumakta zorlandığını belirtmiştir.^[5]

Kilise Kilisesi binası 1987 yılında korunması gerekli taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmiştir.^[6]

PARHALİ KİLİSESİ VE ŞAPELLER
Manastırın ana kilisesi olan Parhali Kilisesi dikdörtgen planlı (dıştan 28.40×18.65 metre) planlı bir yapıdır. Plan tipi ve boyutları açısından Othta Eklesia Kilisesi’ne büyük ölçüde benzer. 10. yüzyılda inşa edilen kilise üç nefli bir bazilikadır. Camiye çevrilmesi sırasında kilisenin üç girişinden kuzeydekinin içi örülerek kapatılmış, güneydeki de mihrap nişine dönüştürülmüştür.^[7-8]

Kilisenin cepheleri kesme taş kullanılarak düzgün bir işçilikle örülmüştür. Othta Eklesia Kilisesi’ndeki kör kemer dizileriyle oluşturulan düzenleme burada da aynen uygulanmıştır. Pencere üst kemerlerinde kabartmalı teknikte yapılmış figürlü süslemeler vardır. Parhali Kilisesi’nin duvar resimleri kısmen günümüze ulaşmıştır. Kilise camiye dönüştürülürken duvar resimleri sıvanmıştır. Parhali Kilisesi Tao-Klarceti’de günümüze büyük sağlam ulaşmış yapılardan biridir.^[9-10]

Manastırın iki küçük kilisesinden (şapel) birinci şapel ana kilisenin 1.5 kilometre güneyinde, eski bir yolun yakında yer alır. İkinci şapel ana kilisenin 1 kilometre güneybatısında, birinci şapel giden yolun kıyısındadır. İki şapel de büyük ölçüde ayakta kalmıştır.^[11]

“Tao-Klardjeti’de, Parhal Çayı’nın sağ yamacında, Parhal Manastırı’na ait bir kilise ve iki şapel yer alır. 973 tarihinde, İoane Beria tarafından Şatberdi Manastırı’nda kopya edilen Parhal İncili’nde, manastırın da Gürcü Kralı David tarafından 961–973 yılları arasında kurulduğu, kilisesinin Vaftizci Yahya’ya adandığı öğrenilir. Onuncu yüzyıla tarihlenen Azize Şuşanik’in Yaşamı adlı elyazmasının Parhal Manastırı’nda yazıldığı, yaklaşık aynı tarihlerde de Gabriel adında birinin burada bir kaç İncil kopyaladığı bilinir. Gürcü Kralı Büyük Aleksander döneminde kilisenin güneydeki girişi önüne üç yönden kemerlerle dışa açılan bir ön mekân eklenmiş, orta nefin güney duvarındaki kırmızı boya ile yazılan yazıta göre Patrik VIII. İovan (1495–1507) döneminde onarımlar gerçekleştirilmiş, 1518 yılında Atabek Kvarkvare tarafından batı girişi önüne yeni bir mekân eklenmiştir. Onyedinci yüzyılda camiye dönüştürülen kilise halen bu işlevini sürdürür.
Kilise, (dıştan 28.40×18.65 metre) plan tipi, boyutları, nef ayırımı, doğuda apsis ve yan mekânların düz duvarla sınırlandırılması, cephe düzenlemesi, giriş ve pencere açıklıkları, duvar tekniği hatta içten batısına eklenen galeri ile Dört Kilise Manastır Kilisesi’ne yakın benzerlik gösterir. Kilisenin camiye çevrilmesi sırasında üç girişten kuzeydeki içi örülerek kapatılmış, güneydeki mihrap nişine dönüştürülmüştür.
Cepheler özenli bir işçilik ile düzgün kesme taş kullanılarak örülmüş, Dört Kilise’deki kör kemer dizileriyle oluşturulan düzenleme aynen uygulanmış, bezeme programına pencere üst kemerlerinde kabartmalı teknikte yapılmış figürlü süslemeler eklenmiştir. Kilise camiye dönüştürülürken sıvanan duvarların, duvar resimleri ile bezeli oldukları görüşü yaygındır ama halen cami işlevini sürdüren yapıda ayrıntılı araştırma yapılması mümkün değildir.” Gürcü Sanatının Ortaçağı (Mine Kadiroğlu-Bülent İşler), 2010, Ankara, s. 57-59, 

Kaynakça:
1. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 40.
2. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 40.
3. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, Ankara, s. 57.
4. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, Ankara, s. 58.
5. ^ Giorgi Kazbegi, Bir Rus Generalinin Günlükleri – Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, 2019, s. 156-157.
6. ^ Biryol, Uğur (16 Kasım 2008). “Artvin’in Gürcü kiliseleri“. Radikal. Erişim tarihi: 31 Ağustos 2016.
7. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 58-59.
8. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 102.
9. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, s. 58-59.
10. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 102.
11. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 102.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır (31 Ağustos 2019).