Hahuli Manastırı

Hahuli Manastırı (Gürcüce: ხახული; translit.: “h’ah’uli”), tarihsel Gürcistan’ın güneybatı kesiminde, Tao bölgesinde orta çağ Gürcü Ortodoks manastırıdır. Günümüzde Erzurum iline bağlı Tortum ilçesindeki eski adıyla Hahuli (yeni adı Bağbaşı) köyünde yer alır. 10. yüzyılda kurulmuş olan manastırın ana kilisesi 19. yüzyılda camiye dönüştürülmüş, adına da Taş Cami denmiştir.^[1]

TARİHÇE
Hahuli Manastırı ana kilise, 10 küçük kilise, surlar ve başka yapılardan oluşur. Matiane Kartlisa’nın verdiği bilgiye göre, Hahuli Manastırı’nın kurucusu Tao hükümdarı Kurapalati III. Davit’dir. Gürcü tarihçi Vahuşti Batonişvili’nin verdiği bilgiye göre ise Hahuli Manastırı’nı Kurapalati I. Davit inşa ettirmiştir. Tao-Klarceti bölgesindeki büyük manastırlardan biri olan Hahuli Manastırı’nın yapılarından günümüze kiliselerin dışında neredeyse bir şey kalmamıştır. İoane Okropiri’nin elyazması Matta İncili çevirisindeki (11. yüzyıl) nota göre, Hahuli Manastırı Meryem Ana adına kurulmuştur. Bugün Gürcistan’da Gelati Manastırı’nda bulunan “Meryem Ana ikonu”, Kurucu Davit’in öncülüğünde Hahuli Kilisesi’nden götürülmüştür. Manastırın yakınında Hahuli Kalesi yer alır. Kale vadiden geçen yolu kontrol etmek ve manastırı korumak amacıyla inşa edilmiştir.^[2]

ANA KİLİSE VE ŞAPELLER
Manastırın ana kilisesi olan Hahuli Kilisesi, haç planlı (27x 19 m), kubbeli bir yapıdır. 10. yüzyılda inşa edilmiş olan kilisenin kubbesi doğuda duvar payeleri, batıda serbest bir çift destek üzerine oturtulmuştur. Üç nefli olan kilisenin batı haç kolu doğu haç kolundan yaklaşık iki buçuk kay, kuzey-güney haç kollarından ise üç kat daha derin biçimde planlanmıştır. Kilisenin nefleri üçlü kemer dizileriyle birbirlerine bağlanır. Tümüyle ayakta duran yapının duvar resimleri, içte, kubbe içi ve eteğinde, apsiste parça parça günümüze ulaşmıştır. 1981 yılında da kültür varlıkları arasına alınan kilise günümüzde de cami olarak kullanılmaktadır. Kilisenin dış kısmında bitkisel ve figürlü süslemeler yer alır.^[3-4]

Hahuli Manastırı yapıları arasında, ana kilise dışında 10 küçük kilise (şapel) bulunur. Bu küçük kiliselerin neredeyse tümü 10. yüzyılda inşa edilmiştir. Bu yapıların hepsi tek nefli kiliselerdir. Kiliselerin bazısı büyük ölçüde ayakta, bazısı yıkılmıştır. Biri Aziz Giorgi adına inşa edilmiştir. Bu şapellerde iç ve dış duvarlarda süslemeler rastlanmaz.^[5]

KÜLTÜR MERKEZİ
Tortum Nehri kıyısında yer alan Hahuli Manastırı 10. yüzyıl sonundan başlayarak seçkin din adamlarının yetiştirildiği, el sanatları için önemli bir merkez haline gelmiştir. Örneğin günümüzde Tiflis Devlet Sanat Müzesi’nde korunan Hahuli Triptiki içindeki “Mucize Gösteren Meryem İkonası” 10. yüzyılda Hahuli Manastırı için yaptırılmıştır. İoane Hahuleli ve Davit Tbileli gibi ünlü isimler bu manastırda elyazmaları kopyalamışlardır. 1556 yılında burada kopyalanan bir elyazmasından manastırın 16. yüzyılda halen işlevini sürdürdüğü anlaşılmaktadır. Bir süre sonra Osmanlıların Tao-Klarceti bölgesini ele geçirmesiyle manastırın faaliyetleri son bulmuştur. Camiye çevrilen Hahuli Kilisesi, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan sonra bir süre yeniden kilise olarak kullanılmıştır.^[6] Manastırın avlusunda bulunan ve günümüze büyük ölçüde sağlam ulaşmış olan küçük kiliselerden biri bugün caminin odunluğu olarak kullanılmaktadır.

“Tao-Klardjeti’de Tortum Nehri sol kıyısında bir çevre duvarı içinde bir kilise ve iki şapel ile çevredeki toplam yedi şapel kalıntısı Hahuli Manastırı’na aittir. Dönem kaynaklarında, manastırın Gürcü Kralı Kuropalat David tarafından, onuncu yüzyılın ortalarında yaptırıldığı ve manastır kilisesinin Meryem’e adandığı belirtilir. Hahuli Manastırı’nın, onuncu yüzyıl sonundan başlayarak seçkin din adamlarının yetiştirildiği, el sanatları için önemli bir merkez haline geldiği, örneğin günümüzde Tiflis Devlet Sanat Müzesi’nde korunan Hahuli Triptychonu içindeki Mucize Yaratan Meryem İkonası’nın onuncu yüzyılda Hahuli Manastırı için yaptırılmış olduğu ya da İoane Khakhuleli ve David Tbileli gibi ünlü isimlerin burada elyazmaları kopyaladıkları belgelendirilmiştir. 1556 yılında burada kopyalanan bir elyazmasından manastırın onaltıncı yüzyılda halen işlevini sürdürdüğü saptanır. Kilisenin sonraları camiye çevrildiği ve geçen yüzyıl başında kısa bir süre Ruslar tarafından kilise olarak kullanılması dışında halen bu işlevini sürdürdüğü, 1981 yılında da kültür varlıkları arasına alındığı belgelenir.
Yedi yapı dönemi içerdiği saptanan manastır kilisesi, (dıştan yaklaşık 27.00×19.00 metre) kubbeli, iki serbest destekli haç plan tipindedir, yani kubbeyi doğuda duvar payelerine, batıda serbest bir çift desteğe oturan kemerler taşır. Doğuda, dokuz yuvarlak kemerli dikdörtgen niş içeren apsis ve iki yanındaki kuzey-güney haç kollarından geçilen dikdörtgen planlı, apsidollu  astoforium odaları düz bir duvarla sınırlanır. Batı haç kolu doğu haç kolundan yaklaşık iki buçuk, kuzey-güney haç kollarından ise üç kat daha derin ve üç nefli planlanmıştır. Nefler birbirlerine üçlü kemer dizileri ile açılır. Kemerler, iki çift sütunun üzerlerindeki kabartma motiflerle bezeli kesik piramit biçimi başlıklardan yükselir.
Kilisenin cepheleri yaklaşık eş boyutlu kesme taşlarlarla düzgün sıralar halinde örülmüştür. Güney cephedeki giriş açıklığı ve üstündeki çifte pencere çevrelerinde, pencere üstlerindeki Ω- harfine benzer, dışa taşkın kemerlerde ve çifte sütuncelerin yastıklarında bitkisel ve figürlü süsleme yer alır. İçte, kubbe içi ve eteğinde, apsiste sıvanmadan bırakılmış duvar resimlerine ait kalıntılara rastlanır. Kubbenin külah biçimi çatısı İşhan Katedrali’ndeki iki renkli, sırlı kiremitlerle yapılan özgün düzenlemeyi tekrarlar.” Gürcü Sanatının Ortaçağı (Mine Kadiroğlu-Bülent İşler), 2010, Ankara, s. 87-89.

Kaynakça:
1. ^ “Haho Kilisesi (Taş Cami) – Erzurum“. Erişim tarihi: 29 Ağustos 2019.
2. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 48.
3. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, Ankara, s. 87-88.
4. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu  (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 122.
6. ^ Tao-Klarceti – Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 122-124.
7. ^ Mine Kadiroğlu – Bülent İşler, Gürcü Sanatının Ortaçağı, 2010, Ankara, s. 87.

Not: Bu yazı ႧႤႧႰႨ ႾႠႰႨ tarafından Vikipedi için kaleme alınmıştır (29 Ağustos 2019).